อิเหนา / สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานครสวรรค์วรพินิต

"อิเหนา" รู้จักกันในอีกชื่อหนึ่งว่า "นิทานปันหยี" มีต้นกำเนิดมาจากชวา เล่าถึงเรื่องราวและวีรกรรมของกษัตริย์ชวาโบราณ ผสมปนเปเข้ากับเรื่องความรัก ความผิดหวัง การศึกสงคราม และอีกหลายอรรถรส ปรากฏในรูปของวรรณคดีที่แพร่หลายมายาวนานในดินแดนชวาและมลายู สันนิษฐานกันว่า "อิเหนา" หรือ "นิทานปันหยี" แพร่เข้ามาในแผ่นดินไทยเมื่อครั้งสมัยปลายอยุธยา โดยเชื่อกันว่า พระราชธิดาในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ คือ เจ้าฟ้าหญิงกุณฑล และเจ้าฟ้าหญิงมงกุฎ ทรงได้นางข้าหลวงมาจากปัตตานี นางข้าหลวงคนนี้ได้เล่านิทานปันหยีหรือเรื่องอิเหนาของชวาถวาย เจ้าฟ้าหญิงกุณฑลทรงนำเค้าเรื่องมาแต่งเป็นบทละครเรื่องดาหลัง (อิเหนาใหญ่) ส่วนเจ้าฟ้ามงกุฎทรงแต่งเรื่องอิเหนา (อิเหนาเล็ก) ทำให้ "นิทานปันหยี" ในประเทศไทยมี 2 เรื่อง นับแต่นั้นมา

"ปันหยี สะมิหรัง" ที่แปลนี้ ต้นฉบับเก่าเป็นหนังสือภาษาชวา เก็บไว้ที่ห้องสมุดของสมาคมศิลปวิทยาเมืองปัตตาเวีย ส่วนฉบับที่ได้มาแปลนี้ เป็นภาษามลายู แปลจากต้นฉบับชวานั้นอีกชั้นหนึ่ง คำ "สะมิหรัง" แปลว่า แปลงหรือปลอมตัว คือว่าปันหยีแปลง คำนี้มีอีกนัยหนึ่งว่า "มิสาหรัง" ซึ่งเตือนให้นึกถึงหนังสืออิเหนาของเราซึ่งออกชื่อปันหยีว่า "มิสาระปันหยีสุกาหรา" จะอย่างไรก็ตามเมื่ออ่านไปแล้วย่อมตระหนักว่า มีเค้าที่จะลงรอยกับเรื่องอิเหนาของเรา แต่ในกระบวนชื่อเมือง ชื่อคนและวงศ์วารบ้างเท่านั้น ว่าโดยเนื้อเรื่องแล้วต่างกันมากอยู่ จะเทียบกับอิเหนาใหญ่หรืออิเหนาเล็กก็ไม่ตรงกันทั้งนั้น ส่วนที่แตกต่างกันมากน้อยเพียงไร ให้ผู้อ่านพิจารณาเอง...